Sanatta Neden Demokrasi Olmaz? Yaratıcılığın Cesur Diktatörlüğü ve Sanatın Sınırları

Merhaba sevgili okur.

"Sanatta demokrasi olmaz." Bu iddialı ve kışkırtıcı cümle, ilk bakışta otoriter bir fısıltı gibi kulaklarımıza çalınabilir. Zira demokrasiyi hayatımızın her alanında yüceltirken, sanatı bu evrensel değerden soyutlamak, ilk bakışta kabul edilemez görünebilir. Ancak bu motto, ne sanatın bir avuç elitin tekelinde olduğunu iddia eder, ne de halkın sanattan uzak durmasını ister. Tam aksine, bu söz, günümüzün "beğeni" ve "oy çokluğu" takıntısına karşı sanatın özünü, ruhunu ve en önemlisi varoluş nedenini savunan bir manifestodur. Sanatı, toplumsal bir uzlaşma aracı olarak değil, bireysel bir vizyonun ve eşsiz bir yaratıcılığın eşsiz feryadı olarak tanımlar.

Sanatçı: Ortak Fikirlerin Tercümanı Değil, Kendi Gerçeğinin Yaratıcısı

Demokrasi, birbirine zıt fikirlerin müzakere edilerek bir ortak paydada buluştuğu bir sistemdir. Herkesin sesini duyurabildiği, çoğunluğun iradesinin şekillendirdiği bir yapıdır. Peki, bir sanat eserinin bu yolda yürümesi mümkün müdür? Bir ressam, tablosundaki rengin tonuna, bir besteci notanın sırasına, bir yazar bir karakterin kaderine oylama ile karar verseydi ne olurdu? Muhtemelen ortaya çıkan eser, herkesin en az tepki göstereceği, en kolay tüketilecek ve bu nedenle de en risksiz bir ortalama olurdu. Oysa sanat, tam da bu vasatlığı reddetmek için vardır. Sanatçı, kendi iç dünyasının, hislerinin, acılarının, sevinçlerinin ve sorgulamalarının bir diktatörüdür. Onun fırça darbesi, kalemi ya da enstrümanı, dışarıdan gelen talep ve yorumlara değil, kendi içsel fırtınalarına sadıktır.

Yaratıcılığın Cesur Diktatörlüğü tam olarak burada devreye girer. Bu, halka karşı bir tiranlık değil, kendi vizyonuna karşı duyulan mutlak ve ödün vermez bir sadakattir. Sanatçı, içinde yanan ateşin, söylemek zorunda olduğu o eşsiz hikâyenin peşinden gider. Bu süreç, bilinçli zihnin mantığıyla değil, sanatçının bilinçaltının derinliklerinden gelen bir fısıltıyla şekillenir. Bu fısıltı, bir komitenin toplanıp onaylayabileceği bir şey değildir. Bu yüzden sanat, kolektif bir bilincin değil, tek bir dehanın yükselen eşsiz sesidir. Bu sesin gücü, "demokratik" kaygılardan arınmış olmasından gelir.

Tarihin Oylama ile Reddedilen Başyapıtları

Sanat tarihi, halkın beğenisine sunulduğunda başlangıçta reddedilen, alay edilen, ancak zamanla klasikleşen ve sanatın yönünü değiştiren eserlerle doludur. Bu eserler, halkın o anki beklentilerine uymadıkları için dışlanmış, ancak zaman onlara haklılıklarını vermiştir.

• Görsel Sanatlar: Claude Monet ve diğer İzlenimci ressamlar, Paris'in saygın sanat kurumu olan "Salon"un katı kurallarına isyan etmişti. Salon, resimlerin titizlikle işlenmesini, tarihsel ya da mitolojik konuları ele almasını "demokratik" bir standart olarak dayatıyordu. İzlenimciler ise atölye yerine dışarıda, anın ışığını yakalamak için aceleci fırça darbeleriyle yaptıkları resimlerle bu kuralları hiçe saydı. Eleştirmenler, bu eserleri "bitmemiş" ve "kaba" buldu. Bugün ise İzlenimcilik, modern sanatın en önemli kırılma noktalarından biri olarak kabul ediliyor. Keza, Vincent van Gogh'un hayatı boyunca bir elin parmağını geçmeyecek kadar az sayıda eser satması ve yaşadığı yoksulluk, onun sanatının zamanın popüler zevklerine ne kadar aykırı olduğunun en acı kanıtıdır. Onun eserlerindeki yoğun duygular ve çarpık çizgiler, dönemin estetik anlayışına meydan okumuştu.
• Müzik: Igor Stravinsky'nin "Bahar Ayini" balesi, 1913'teki prömiyerinde izleyiciler arasında adeta bir isyana neden olmuştu. Eserin uyumsuz, atonal ve "ilkel" olarak algılanan ritimleri, dönemin klasik müzik dinleyicisinin alışkın olduğu melodik ve romantik güzellikten çok uzaktı. İzleyiciler eseri protesto ederek salonu terk etmiş, hatta kavga çıkmıştı. Stravinsky, eserin yaratılışında dinleyicinin beklentisini zerre kadar düşünmemiş, sadece kendi sanatsal vizyonunu takip etmişti. Bu, sanatçının cesaretinin bir zaferiydi. Caz müziğinin erken dönemleri de benzer bir kaderi paylaştı; "uyumsuz" ve "ilkel" bulunarak müzik akademileri tarafından reddedildi, ancak bu "antidemokratik" özgürlük ruhu onu evrensel bir müzik diline dönüştürdü.
• Edebiyat ve Mimari: James Joyce'un "Ulysses" adlı romanı, karmaşık yapısı, dil oyunları ve "bilinç akışı" tekniğiyle, dönemin okur kitlesinden ve eleştirmenlerden büyük bir direnişle karşılaştı. Joyce, kolay okunur, popüler bir eser yaratmak yerine, insan bilincinin en derin katmanlarını keşfetmeye çalıştı. Roman, bir süre yasaklandı. Sanatın bir diğer önemli alanı olan mimaride, Frank Gehry'nin Guggenheim Müzesi Bilbao için hazırladığı tasarımlar, ilk ortaya çıktığında şehrin halkı tarafından "uzay gemisi"ne benzetilerek alay edilmiş, ancak tamamlandığında şehrin ekonomik ve kültürel çehresini değiştiren bir ikon haline gelmiştir.

Dijital Çağda "Demokratik" Sanatın Tehlikeli İllüzyonu

Bugün, sanatın en büyük sınavlarından biri, dijital dünyanın dayattığı "popülerlik diktatörlüğü" ile başa çıkmaktır. Sanat, bir anda "viral" olmaya, binlerce beğeni ve paylaşım almaya endeksli hale geliyor. Bir eserin değeri, onun sanatsal derinliğiyle değil, ne kadar kolay tüketilebildiğiyle ölçülüyor. Bu durum, sanatçıyı ister istemez, kendi vizyonundan saparak kalabalıkların aradığına odaklanmaya itebilir.

Bir düşünün: Bir TikTok dansının yaratılışı, binlerce kişinin hemen katılabileceği, kolayca taklit edebileceği bir eylem üzerine kuruludur. Bu bir "demokratik sanat" örneğidir; herkesin katılımına açıktır ve gücünü buradan alır. Ancak bir balenin karmaşık koreografisi ya da bir modern dans performansının yaratımı, tek bir vizyoner sanatçının yıllarca süren meşakkatli çalışmasının sonucudur. Bu eylem "antidemoktatiktir" çünkü sadece sanatçının özgün vizyonundan beslenir ve izleyiciden de bu vizyona saygı duymasını bekler. Her ikisinin de yeri vardır, ancak sanatın asıl dönüştürücü gücü, ikincisinde saklıdır.

İzleyicinin Rolü: Seçmen Değil, Tanık Olmak

Peki, sanatın yaratımında demokrasi yoksa, izleyicinin rolü nedir? İzleyici, sanatın bir parçası değil midir? Elbette öyledir. Ancak izleyicinin rolü, bir oylama sandığına gidip oy kullanmak değil, bir tanık, bir yol arkadaşı olmaktır. Sanatçı, kendi iç dünyasını cesurca ortaya koyar; izleyici ise bu dünyayı anlamaya, hissetmeye ve onunla bağ kurmaya çalışır. İzleyicinin özgürlüğü, sanatın ne olacağını belirlemekte değil, hangi sanata tanıklık edeceğini seçmektedir. Bir eserin değerini yıllar içinde ortaya çıkaran şey, popülaritesi değil, bireylerin o eseri tekrar tekrar keşfetme ve onunla derin bir bağ kurma isteğidir.

Sonuç olarak, "Sanatta demokrasi olmaz" mottosu, sanatın ve sanatçının bağımsızlığı için bir savunmadır. Bu, sanatçının kendi vizyonuna sadık kalmasını sağlayarak, onun yaratıcılığını sıradanlıktan korur. Sanat, yalnızca güzel ve hoş olanı değil, aynı zamanda rahatsız ediciyi, çirkin olanı ve meydan okuyanı da kucaklamalıdır. Çünkü ancak bu şekilde, insana dair tüm gerçeklikleri yansıtabilir. Sanatın en temel ilkesi, özgürlüktür ve bu özgürlük, demokrasinin kolektif rüzgârları yerine, bireysel dehanın sessiz fırtınasıyla beslenir. Öyleyse, bir daha bir sanat eserine baktığınızda, "Beğendim mi?" diye sormak yerine, "Bana ne anlatıyor? Bende neyi dönüştürüyor?" diye sormayı deneyin. İşte o an, sanatın gerçek gücüyle buluşursunuz.

Sanatla kalın.

İbrahim AVCI